8 ψυχολογικά πειράματα που άλλαξαν για πάντα τον τρόπο που βλέπουμε τον κόσμο

Παρά το γεγονός ότι τα «παιχνίδια του μυαλού» πάντα γοήτευαν τους ανθρώπους, η αλήθεια είναι ότι τα κοινωνικά ψυχολογικά πειράματα απογειώθηκαν ως πρακτική εξερεύνησης της ανθρώπινης συμπεριφοράς κατά τη διάρκεια του 20ού αιώνα. Τότε ήταν που είτε οργανωμένα είτε αυθόρμητα προέκυψαν κάποια από τα μεγαλύτερα ψυχολογικά -κάποτε και μαζικά- πειράματα της εποχής που πρακτικά πρόσφεραν απαντήσεις για το ποιοι πραγματικά είμαστε ως άνθρωποι, κάτω από συγκεκριμένες συνθήκες, και που τελικά μας άλλαξαν την οπτική από την οποία βλέπουμε τον κόσμο.

1.

Το “Τρίτο Κύμα” ήταν κάτι που ξεκίνησε ως μαθητικό πείραμα από τον Ρον Τζόουνς, δάσκαλο ιστορίας του Γυμνασίου του Πάλο Άλτο στην Καλιφόρνια και προκειμένου να εξηγήσει πώς ο γερμανικός πληθυσμός αποδέχθηκε τόσο εύκολα τα εγκλήματα ναζιστικού καθεστώτος κατά τη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου. Για να εξηγήσει στους μαθητές του πώς αφομοιώνεται ο φασισμός αποφάσισε για 5 μέρες να προχωρήσει σε μια σειρά ασκήσεων πειθαρχίας και υποταγής μέσα στην τάξη με στόχο να κάνει απολύτως κατανοητά ορισμένα χαρακτηριστικά του ναζιστικού κινήματος. Πολύ σύντομα οι μαθητές μπήκαν κυριολεκτικά στο πετσί του ρόλου, διεκδικώντας όλο και μεγαλύτερη δύναμη μέσα στη μαθητική κοινότητα, όλο και περισσότερη εξουσία, διεκδικώντας τη θέση του αρχηγού.

Τη μέρα της ανακοίνωσης του ονόματός αυτού του αρχηγού στο πλαίσιο μαθητικής συνέντευξης Τύπου, τα αποκαλυπτήρια εξελίχθηκαν σε φιάσκο. Ο δάσκαλος αντί να ανακοινώσει το όνομα τους έδειξε εικόνες του μέλλοντος τους που δεν ήταν παρά εικόνες από τη ναζιστική Γερμανία και τους εξήγησε ότι είχαν εμφανιστεί απολύτως πρόθυμοι να ανταλλάξουν την ελευθερία τους, με την ψευδαίσθηση ότι έγιναν μέλη μιας ελίτ…

2.

Στις 12 Ιανουαρίου του 2007, περίπου χίλιοι πρωινοί επιβάτες που χρησιμοποιούσαν τον σταθμό του μετρό στην Ουάσινγκτον, παρακολούθησαν -στα ξαφνικά- μία μικρή συναυλία από τον φημισμένο βιολονίστα Joshua Bell, ο οποίος έπαιξε για περίπου 45 λεπτά, 6 κλασικά κομμάτια στο χειροποίητο Stradivarius, το οποίο αξίζει (μόνο) 3.5 εκατομμύρια δολάρια.   Το αποτέλεσμα; Μόνο 6 άνθρωποι στάθηκαν να τον ακούσουν από την αρχή έως το τέλος. Περίπου 20 του έδωσαν χρήματα, χωρίς να σταματήσουν καθόλου. Εκείνη τη μέρα, ο Bell συγκέντρωσε 32 (ολόκληρα) δολάρια και φυσικά κανείς δεν πήρε είδηση ότι στο Μετρό έπαιζε ένας από τους πιο διάσημους μουσικούς στον κόσμο. Τρεις μέρες πριν ο Bell είχε παίξει σε στο κατάμεστο Symphony Hall της Βοστόνης, με εισιτήρια που στοίχιζαν πάνω από 100 δολάρια έκαστο..

3.

Πριν από χρόνια, στο πλαίσιο κοινωνικού πειράματος, περίπου 10 άνθρωποι, μεταξύ των οποίων και δύο ηθοποιοί, βρίσκονταν στην αίθουσα ενός ξενοδοχείου συμπληρώνοντας ερωτηματολόγια. Ξαφνικά (και απολύτως προγραμματισμένα) από κάπου άρχισε να βγαίνει καπνός. Οι ηθοποιοί παρέμειναν ψύχραιμοι, χωρίς να κινηθούν προς την έξοδο, και λίγα λεπτά αργότερα, ακόμη κι αυτοί που ετοιμάζονταν να καλέσουν σε βοήθεια ηρέμησαν και συνέχισαν αυτό που έκαναν. 9 στους 10 για την ακρίβεια παρέμειναν στη θέση τους κι αυτή είναι μία ισοπεδωτική απάντηση στην ερώτηση για το αν υπάρχει ή πώς ακριβώς λειτουργεί η ψυχολογία του πλήθους.

4.

Πριν από μερικά χρόνια η ζυθοποιία Carlsberg αποφάσισε να διαφημίσει τη μπύρα της μέσω ενός κοινωνικού πειράματος. Σε έναν κινηματογράφο γεμάτο κόσμο αποφάσισε να προσφέρει δυο καθίσματα ανά σειρά σε ζευγάρια. Δίπλα από τα καθίσματα κάθονταν χαρλεάδες με τατουάζ και κάπως τρομακτική όψη. Πολλά από τα ζευγάρια στα οποία προσφέρθηκαν αυτές οι κενές θέσεις αποφάσισαν να αποχωρήσουν. Κάποια δεν είχαν κανένα πρόβλημα να καθίσουν ανάμεσα στους χαρλεάδες.   Το αποτέλεσμα; Φεύγοντας ήπιαν δωρεάν μπύρες και η εταιρεία πέρασε με ευκολία το μήνυμα ότι δεν πρέπει να βγάζει κανείς συμπεράσματα για τους άλλους, μόνο και μόνο από την εξωτερική τους εμφάνιση.

5.

Το πείραμα που διεξήχθη το 1961 από τον ψυχολόγο Stanley Milgram και σχεδιάστηκε για να μετρήσει το μέχρι που θα έφταναν οι άνθρωποι υπακούοντας τυφλά σε κάποια εξουσία είναι από τα πιο αμφιλεγόμενα -ωστόσο και διδακτικά- που υπήρξαν ποτέ. Οι εθελοντές καλούνταν να παίξουν τον ρόλο δασκάλου – μαθητή και να τιμωρούν με ηλεκτροσόκ τον μαθητή (τον οποίο δεν έβλεπαν, ωστόσο, παρά είχαν μόνο ηχητική επαφή μαζί του) κάθε φορά που απαντούσε λάθος σε μια ερώτησή τους.   Βέβαια, στη θέση του μαθητή βρισκόταν ένας ηθοποιός, οπότε κανείς δεν υπέφερε για το πείραμα. Έλα, όμως, που όσοι βρέθηκαν σε ρόλο δασκάλου που έπαιρνε οδηγία να ανεβάσει τα βολτ για κάθε λανθασμένη απάντηση, τελικά το έκανε. Όχι αδιαμαρτύρητα πάντα, ωστόσο, εκτελούσε την εντολή. Ακόμη κι αν σήμαινε τον θάνατο ενός ανθρώπου…

6.

Σε ένα άλλο πείραμα, ερευνητές ζήτησαν από φοιτητές να περπατήσουν γύρω από την πανεπιστημιούπολη για 30 λεπτά, φορώντας κάτι που έμοιαζε με μεγάλο σάντουιτς και έφερε τη διαφημιστική επιγραφή: “Φάτε στο Joe”. Οι ερευνητές ζήτησαν από τους φοιτητές να μαντέψουν πόσοι άλλοι θα συμφωνούσαν να φορέσουν τη διαφήμιση και διαπίστωσαν ότι εκείνοι που συμφώνησαν να κάνουν αυτό που τους ζητήθηκε, έτεινε να πιστεύει ότι η πλειοψηφία των ανθρώπων θα συμφωνούσε επίσης να κάνει το ίδιο.   Εκείνοι που αρνήθηκαν αισθανόταν ότι η πλειοψηφία των ανθρώπων θα αρνιόταν επίσης να κάνει κάτι τέτοιο. Έτσι, είτε συμφωνούσαν να προωθήσουν το εστιατόριο είτε όχι, οι συμμετέχοντες ήταν πεπεισμένοι ότι και οι άλλοι θα είχαν κάνει την ίδια επιλογή.

Τα αποτελέσματα καταδεικνύουν αυτό που είναι γνωστό στην ψυχολογία ως ψευδής συναίνεση. Ανεξάρτητα από τις πεποιθήσεις, τις επιλογές ή τις συμπεριφορές μας, έχουμε την τάση να πιστεύουμε ότι η πλειοψηφία των άλλων ανθρώπων συμφωνεί μαζί μας και ενεργεί με τον ίδιο τρόπο με εμάς.

7.

Η περίπτωση της Kitty Genovese που to 1964 δολοφονήθηκε με φρικτό τρόπο έξω από το διαμέρισμά της έμελλε να γίνει ένα από τα πιο σημαντικά ψυχολογικά πειράματα, οδηγώντας την ψυχολογία στην διατύπωση ορολογίας για το φαινόμενο που είναι γνωστό ως “επίδραση των παρευρισκομένων”, όπου η παρουσία άλλων αποθαρρύνει ένα άτομο να παρέμβει, όταν γίνει αυτόπτης μάρτυρας σε ένα κρίσιμο περιστατικό ή σε μία  κατάσταση έκτακτης ανάγκης. Οι κοινωνικοί ψυχολόγοι Bibb Latané και John Darley χρησιμοποίησαν αυτή τη δολοφονία για να φτάσουν στα συμπεράσματά τους.   Η Genovese μαχαιρώθηκε έξω από το διαμέρισμά της, ενώ οι ένοικοι του παρακολουθούσαν το έγκλημα από τα παράθυρα, χωρίς να κάνουν το παραμικρό για βοηθήσουν ή να καλέσουν την αστυνομία.

Οι Latané και Darley κατέληξαν στο ότι είναι πιο πιθανό να παρέμβει κάποιος αν δεν παρακολουθείται από άλλους ή αν δεν υπάρχει πολύς κόσμος μπροστά. Η περίπτωση της Γκενοβέζε αποδεικνύει ότι η μαζική απάθεια λειτουργεί σχεδόν κολλητικά: αν όλοι πιστεύουν ότι η βοήθεια τους δεν είναι απαραίτητη, κανείς δεν θα βοηθήσει!

8.

Το 1968, μετά τη δολοφονία του Martin Luther King, η καθηγήτρια Jane Elliott προσπάθησε να συζητήσει θέματα διακρίσεων, ρατσισμού και προκατάληψης με τoυς μαθητές της Γ’ Τάξης στο σχολείο του Riceville στην Αϊόβα. Μάλιστα, αποφάσισε να δώσει ένα χειροπιαστό παράδειγμα, χωρίζοντας τους μαθητές σε δύο ομάδας. Στη μία βρέθηκαν παιδιά με γαλανά μάτια μόνο και στην άλλη με καστανά. Για δύο μέρες επεφύλαξε ευνοϊκή μεταχείριση στους μαθητές της πρώτης ομάδας και όχι τόσο ευνοϊκή σ’ εκείνους της δεύτερης και τανάπαλιν.

Αποδείχθηκε ότι στην ομάδα που έδειχνε προτίμηση ο δάσκαλος, απαντούσε με ευκολία σε ερωτήσεις και τεστ και εμφάνιζε μεγαλύτερη αυτοπεποίθηση σε σχέση με τους υπόλοιπους. Ήταν ένας ήπιος και ταυτόχρονα έξυπνος τρόπος για να δείξει τι συμβαίνει όταν οι άνθρωποι βιώνουν για καιρό το αίσθημα της υποτίμησης και της απαξίωσης τους για λόγους που είχαν να κάνουν με το χρώμα ή τη φυλή, αλλά όχι με τις ικανότητες και την προσωπικότητά τους.

Πηγή